Las Mamás belgas

moedige en solidaire vrouwen uit Antwerpen en Brussel

Zondagmorgen 3 maart 2019, geleid bezoek aan de schuilkelders uit de burgeroorlog in Ontinyent, Spanje. We bezoeken twee van de zeven schuilkelders die in 1938-1939 uit de kalkrots zijn gehouwen in het centrum van dit stadje. De ene kelder door de arbeiders van de textielfabriek Tortosa-Delgado, vanuit de achterkant van de fabriek die tegen de rots aanlag naast de Clariano-rivier. De andere schuilkelder is gekapt hogerop in de stad, onder het oude hooggelegen centrum. De ene toegankelijk vanuit de fabriek, de andere vanop straat in een dichtbevolkte wijk vlakbij een schooltje. Nu is er wat didactisch materiaal in de schuiloorden aangebracht, o.a. uitvergrote foto’s over de Belgische steun aan de Spaanse republikeinse strijders. De eerste affiche die we zien, roept op “Help de kinderen van Spanje”, in het Nederlands. De volgende toont een groepje verpleegsters, las mamás belgas.

Over die mamás belgas heeft journalist Sven Tuytens een paar jaar geleden een documentaire gemaakt en een boek geschreven. Over een dertigtal jonge Belgische vrouwen die in 1936 naar Ontinyent trokken en er als verpleegster deel uitmaakten van de internationale socialistische en communistische steun aan de Tweede Spaanse Republiek tegen de nationalisten en fascisten in die burgeroorlog die leidde tot de moordende dictatuur van generalisimo Franco. Tuytens vertelt het verhaal van die jonge vrouwen als aanvulling op de veel ruimere geschiedschrijving vanuit mannelijke hoek. Ontinyent (Onteniente in het tot voor een paar decennia verplichte Castiliaans) is een kleine stad zo’n 90 kilometer ten zuiden van Valencia en 400 km ten oosten van Madrid. Het lag tot vlak voor het einde van de burgeroorlog ver van het front, van de fronten. Daar werd met steun en socialistische en communistische solidariteit uit België (partijen die samenwerkten maar ook rivaliseerden) het grootste en modernste hospitaal van Spanje van dat moment ingericht. 1200 bedden, de meest moderne medische uitrusting, een caravaan ambulances, dokters en verpleegsters werden hoofdzakelijk uit België overgebracht. Het hospitaal werd ingericht in het Franciscanerklooster van Ontinyent. De paters werden verjaagd (sommige gedood), het klooster werd omgebouwd.

Het hospitaal behandelde een onophoudelijke stroom oorlogsslachtoffers. Tuytens beschrijft het leven in het hospitaal en de inzet en de levens van de verpleegsters (mamás genoemd) jonge vrouwen, een flink aantal onder hen Joodse vrouwen uit Antwerpen en Brussel van wie de families in Oost-Europa pogroms waren ontvlucht. En het leven in de kleine stad. In de documentaire getuigde nog één overlevende, een vrouw uit Ontinyent.

Sven Tuytens beschrijft, vooral in het boek, ook zijn zoektocht, zijn interviews, de archieven in België en Spanje. Ook hoe hij, als buitenlander/buitenstaander, toegang heeft gekregen tot het archief van het klooster – toegang die geweigerd werd aan een Spaanse historicus die voor de paters ‘van de verkeerde kant’ is. Nog altijd, beschrijft Tuytens, wordt op de achtergrond zwijgzaam nagegaan uit welk kamp, uit welke familie je afstamt.

Zo’n drie jaar lang bleef het hospitaal actief. Het front kwam steeds dichterbij, tot ook Ontinyent overweldigd werd. Net zoals zoveel andere steden werd deze gebombardeerd, niet door de Spaanse nationalisten, maar door de Italiaanse vliegtuigen van Mussolini die vanuit Mallorca raids uitvoerden over republikeins gebied. Elders deden Duitse vliegtuigen hun ding. Net zoals voor de Duitsers in Guernica en andere plaatsen, waren de bombardementen van de Italianen zowel steun voor de Spaanse fascisten als oefeningen in de nieuwste bombardementstechnieken, voorbereidingen voor de veel grotere oorlog die vanaf 1939 heel Europa zou teisteren.

Sven Tuytens vertelt ook hoe hij (en de afgewezen historicus) de documentaire presenteerden in een theaterzaal in Ontinyent. De nervositeit, de onzekerheid rond de eerste keer dat in dit stadje de oude geschiedenis in het openbaar werd verteld. Tuytens heeft veel lof en erkenning gekregen, met mondjesmaat, niet meteen. Ook nu, begin maart 2019, bij de publicatie van zijn boek in het Spaans, zijn de kritieken lovend.

Tijdens de rondleiding in de schuilkelders gaf de gids verschillende verwijzingen naar las mamás belgas. Samen met de uitvergrote foto’s (die ook in documentaire en boek voorkomen) geven zij aan dat tenminste dat deeltje van de lokale geschiedenis aan de oude stilte is ontsnapt. Sven Tuytens heeft hier in Ontinyent een paar bakens verzet.

Er zijn nog weinig fysieke sporen van dit verhaal. Op het kerkhof van Ontinyent zijn nog een dozijn graven van slachtoffers van de burgeroorlog. Het oude kerkhof van de parochie van het klooster is ontruimd. En verder waren er alleen massagraven. Op een plaque bij de ingang van het klooster wordt wel de renovatie in 1939 vermeld, niet waarom de renovatie nodig was, niet wat er in de drie jaren voordien het klooster had veranderd.

Maar er zijn toch nog een paar fysieke sporen. In de bibliotheek van het klooster is er een oude collectie Nederlandstalige boeken, die tot Sven Tuytens langskwam verkeerd bij Duits waren ingedeeld (er staat ook een eerste editie van Mein Kampf, schrijft Tuytens). En in de smeedijzeren boog boven de poort van het Franciscanerklooster staat een ovaal logo I O S, afkorting van Internacional Obrera Socialista.

Toen Greta en ik in 2018 ons Spaans huis in Ontinyent vonden en kochten, hadden wij nog geen benul van een Belgische en linkse link met dat behoorlijk onbekend stadje. Niemand die we in België spraken, kende Ontinyent, waarom zouden ze. Behalve Lieve en Erica, die meteen met “Oh, bij las mamás belgas” reageerden. Zo leerden wij dat verhaal en het boek kennen. Einde mei 2018, op het vliegtuig naar Spanje om de aankoopakte te gaan tekenen, begon ik het boek te lezen. En ’s avonds in het hotel in Ontinyent, geloof het of niet, vielen we tv-zappend in de documentaire van Sven Tuytens, die toen werd uitgezonden op een lokaal kanaal, in het Valenciaans gesproken. De Belgische link was ineens zeer tastbaar.

Antoon Lowette

Website van Las Mamás Belgas